Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (ADHD), bireylerin beyin aktivitesinde farklılıklar gösterdiği bir nörogelişimsel bozukluktur. Bu yazıda, fonksiyonel manyetik rezonans görüntüleme (fMRI) tekniklerinin ADHD’yi anlamadaki rolü, elde edilen bulgular ve tedaviye etkisi detaylı şekilde ele alınacaktır.
fMRI Nedir ve Nasıl Çalışır?
fMRI, beyin dokularındaki oksijenlenme durumunu ölçerek zaman içindeki bölgesel beyin aktivitelerini değerlendiren bir görüntüleme tekniğidir. Bu teknik, artan metabolik aktivite sonrası belirli beyin bölgelerine taşınan oksijenli kan miktarındaki değişiklikleri ölçer. Bu ölçüm, BOLD (Blood-Oxygen-Level Dependent) sinyali olarak bilinir ve beyin fonksiyonlarını incelemede kritik öneme sahiptir.
fMRI, beynin yapısal bilgilerini sağlayan klasik MR’dan farklı olarak, bireylerin belirli görevler altındaki bölgesel beyin aktivitesini ve bağlantılarını inceleme imkanı sunar. ADHD’li bireylerde, fMRI sonuçları sağlıklı bireylerle karşılaştırılarak bozukluğa özgü işlevsel farklılıklar ortaya konmaktadır.
ADHD ve Frontal Beyin Bölgelerindeki Aktivite
Çocuklar ve yetişkinlerde yapılan fMRI çalışmaları, ADHD’nin genellikle frontal bölgelerde ve fronto-striatal devrelerde azalmış aktivite (hipoaktivasyon) ile ilişkili olduğunu göstermiştir:
- Çocuklarda Bulgular:
- Durston ve Arkadaşları (2003): ADHD’li çocuklar, Go/No-Go görevinde sağlıklı kontrol grubuna kıyasla bazal gangliyonlar, ventral prefrontal korteks ve anterior singulat kortekste düşük kan akışı göstermiştir.
- Daha posterior bölgelerde (posterior parietal korteks ve posterior singulat) hiperaktivasyon görülmüş; bu durum, ADHD’li çocukların hasarlı fronto-striatal sistemlerini telafi etme mekanizması olarak yorumlanmıştır.
- Yetişkinlerde Bulgular:
- Valera ve Arkadaşları (2005): ADHD’li yetişkinler, sözlü çalışma belleği görevlerinde sol inferior oksipital ve serebellar bölgelerde azalmış aktivasyon göstermiştir.
- Sağ prefrontal kortekste aktivite düşüklüğü dikkat çekmiş ve bu durum, fronto-cerebellar bağlantıların zayıflığına işaret etmiştir.
Fonksiyonel Bağlantı ve ADHD
fMRI çalışmaları, yalnızca hiper- veya hipoaktivasyonu değil, aynı zamanda beynin farklı bölgeleri arasındaki fonksiyonel bağlantı farklılıklarını da incelemektedir.
- Default Mode Network (DMN): ADHD’li bireylerde, DMN (varsayılan mod ağı) bölgelerinde azalmış bağlantı tespit edilmiştir. DMN, zihinsel süreçler ve dikkatin korunmasında görev alır. ADHD’li bireylerin, görev sırasında DMN aktivitelerini bastırmada güçlük çektiği bulunmuştur.
- Sonuga-Barke ve Castellanos (2007): DMN’in etkili şekilde bastırılamaması, ADHD’de dikkat kayıpları ve tutarsız davranışlarla ilişkilendirilmiştir.
Stimulant İlaçların Etkisi: Beyin Aktivitesinin Normalleşmesi
Methylphenidate gibi stimulant ilaçlar, ADHD’li bireylerin beyin aktivitelerini ve bağlantılarını “normalize” edebilir.
- Peterson ve Arkadaşları (2009): Stroop Testi sırasında, methylphenidate alan ADHD’li çocuklar DMN aktivitelerini kontrol grubuna benzer seviyelere indirmeyi başarmıştır.
- Rubia ve Arkadaşları (2009): İlaç tedavisi, fronto-striato-parieto-cerebellar devrelerde aktivasyonu artırmış ve bağlantıların düzenlenmesine katkı sağlamıştır.
ADHD ve Beyin Yapısında Hacim Azalmaları
Anatomik çalışmalarda ADHD’li bireylerin genel beyin hacimlerinde ve özellikle parietal ve temporal bölgelerde hacim azalmaları tespit edilmiştir:
- Kobel ve Arkadaşları (2010): ADHD’deki parietal ve temporal bölgelerin, dikkat ve bilişsel süreçlerdeki rolüne dikkat çekmiştir.
- Vance ve Arkadaşları (2007): ADHD’li erkek çocuklarda, mekansal çalışma belleği görevlerinde cuneus, precuneus ve sağ inferior parietal lobda düşük aktivasyon görülmüştür.
fMRI Araştırmalarının Önemi
fMRI, ADHD’nin nörobiyolojisini anlamada güçlü bir araçtır. Bu çalışmalar, ADHD’li bireylerde beynin yapısal ve işlevsel farklılıklarını ortaya koyarak, bozukluğun temel mekanizmalarını anlamamızı sağlamaktadır. Ayrıca, ilaç tedavilerinin etkisini değerlendirmede de kritik bir rol oynamaktadır.
ADHD’nin Beyindeki İzlerini Keşfetmek
ADHD’nin fonksiyonel ve bağlantısal boyutlarını anlamak, daha etkili tanı ve tedavi yöntemleri geliştirilmesine katkı sağlayacaktır. Bu araştırmalar, bireysel farklılıklara dayalı kişiselleştirilmiş yaklaşımlar için umut vadetmektedir.
Kaynakça
- Arnsten, A. F. T. (2006). Stimulants: Therapeutic actions in ADHD. Neuropsychopharmacology, 31, 2376–2383.
- Castellanos, F. X., Giedd, J. N., & Berquin, P. C. (2001). Quantitative brain magnetic resonance imaging in attention-deficit hyperactivity disorder. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 40(6), 704–712.
- Cubillo, A., Halari, R., Smith, A., Taylor, E., & Rubia, K. (2010). A review of fronto-striatal and fronto-cortical brain abnormalities in children and adults with ADHD. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 51(9), 941–950.
- Dickstein, S. G., Bannon, K., Castellanos, F. X., & Milham, M. P. (2006). The neural correlates of attention deficit hyperactivity disorder: An ALE meta-analysis. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 47(10), 1051–1062.
- Durston, S., Davidson, M. C., Mulder, M. J., & Casey, B. J. (2003). Neural and behavioral correlates of expectancy violations in ADHD. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 44(4), 607–620.
- Konrad, K., & Eickhoff, S. B. (2010). Is the ADHD brain wired differently? A review on structural and functional connectivity in attention deficit hyperactivity disorder. Human Brain Mapping, 31(6), 904–916.
- Peterson, B. S., Potenza, M. N., Wang, Z., & Zhu, H. (2009). An fMRI study of the effects of stimulant medication on default-mode processing during a simple task in children with ADHD. The American Journal of Psychiatry, 166(1), 1075–1083.
- Rubia, K., Smith, A. B., Brammer, M. J., & Taylor, E. (2007). Temporal lobe dysfunction in medication-naïve boys with ADHD during attention allocation and its relation to response variability. Biological Psychiatry, 62(9), 932–940.
- Valera, E. M., Faraone, S. V., Biederman, J., & Seidman, L. J. (2005). Functional neuroanatomy of working memory in adults with attention-deficit/hyperactivity disorder. Biological Psychiatry, 57(5), 439–447.
- Weyandt, L. L. (2006). The physiological bases of cognitive and behavioral disorders. Psychology Press.