Bağımlılık, sadece bir ödül eksikliği bozukluğu olarak değil, aynı zamanda stres sistemlerinin de devreye girdiği karmaşık bir süreç olarak tanımlanabilir. Bu yazıda, bağımlılığın nörobiyolojik mekanizmalarını, beyinde meydana gelen nöroadaptasyonları ve bu süreçteki stres sistemlerinin rolünü ele alacağız.
Bağımlılık ve Negatif Pekiştirme
İmpulsiften Kompulsif Kullanıma Geçiş
Bağımlılığın belirleyici özelliklerinden biri, madde kullanımının impulsif (dürtüsel) bir davranıştan kompulsif (zorlayıcı) bir davranışa geçişidir. Bu geçiş, pozitif pekiştirmeden negatif pekiştirmeye doğru evrilir. Negatif pekiştirme, maddenin yokluğunda ortaya çıkan olumsuz duygusal durumu hafifletmek amacıyla madde kullanımının artmasıdır.
Negatif Pekiştirmenin Beyindeki Rolü
Bağımlılık sürecinde, beynin ödül, yürütücü ve stres sistemlerinde meydana gelen nöroadaptasyonlar, olumsuz sonuçlara rağmen madde kullanımını sürdürmeye yönelik zorlayıcı davranışların ana etmenleridir. Ventral striatumda (NAc’nin bulunduğu bölge) DA ve GABA’daki azalmalar, genişlemiş amigdala ve habenula’daki stres sistemlerinin devreye girmesiyle birleşir, bu da DA hücrelerinin ateşlenmesini ve DA salınımını inhibe eder.
Beyindeki Stres Sistemleri ve Bağımlılık
Hipotalamik-Pituiter-Adrenal (HPA) Ekseninin Rolü
Beyindeki stres sistemlerinin kilit oyuncularından biri, HPA ekseninin disfonksiyonu ve genişlemiş amigdala’da ekstrahitotalamik kortikotropin salgılatıcı faktörün (CRF) devreye girmesidir. Hayvan modellerinde, CRF reseptör antagonistlerinin alkol bağımlılığı olan sıçanlarda hem akut çekilme hem de uzatılmış yoksunluk dönemlerinde alkol alımını engellediği gösterilmiştir.
Stres ve Bağımlılık Arasındaki İlişki
Bağımlılık yapan tüm maddelerin çekilmesi, HPA stres yanıtını aktive eder. Ancak, tekrarlanan çekilme ve glukokortikoidlerin (HPA ekseni efektörleri) tekrarlayan aktivasyonu, HPA stres yanıtının körelmesine ve genişlemiş amigdala’daki CRF-CRF1 reseptör sistemlerinin duyarlılaşmasına yol açabilir. Bu durum, bağımlılığın gelişiminde nöroendokrin ve ekstrahitotalamik CRF sistemi stres yanıtlarını nedensel olarak bağlayabilir.
Bağımlılık Sürecinde Beyindeki Diğer Etkiler
Dynorphin-Kappa Opioid Reseptörlerinin Aktivasyonu
DA ve opioid peptitlerin aşırı salınımı, dynorphin sistemlerinin aktivasyonunu tetikler, bu da kappa opioid reseptörlerinin aktivasyonu yoluyla DA salınımını azaltır. DA salınımındaki azalma, bağımlılıkla ilişkilendirilen disfori (hoşnutsuzluk) ve genel olarak olumsuz duygusal durumlara katkıda bulunur.
Beyindeki Diğer Nörokimyasal Sistemler
Norepinefrin, vazopressin, madde P, hipokretin (oreksin) ve inflamatuvar sitokinlerin de madde çekilmesi sırasında ortaya çıkan olumsuz duygusal durumlara katkıda bulunduğuna dair kanıtlar vardır. Bu olumsuz duygusal durumlar, özellikle alkol ve opioidler için belirgindir.
Amigdala ve Diğer Beyin Bölgelerindeki Değişiklikler
İnsan görüntüleme çalışmalarında, kokain kullanım bozukluğu olan bireylerde amigdala, talamus ve hipokampus gibi beyin bölgelerinde hiperaktivite ve amigdalanın ön singulat girus ile bağlantısında azalma gözlemlenmiştir. Bu değişiklikler, öfke ve korku yüz ifadelerine yanıt olarak ortaya çıkmıştır ve bağımlılığın nörobiyolojik temellerine işaret eder.
Sonuç ve Kaynakça
Sonuç
Bağımlılık, sadece bir maddeye olan bağımlılıktan ibaret değildir; aynı zamanda beyinde meydana gelen karmaşık nöroadaptasyonlar ve stres sistemlerinin devreye girmesi ile şekillenen bir süreçtir. Bu yazıda ele aldığımız nörobiyolojik mekanizmalar, bağımlılık sürecinin anlaşılmasında önemli ipuçları sunmaktadır.
Kaynakça
- Crunelle CL, et al. Dysfunctional amygdala activation and connectivity with the prefrontal cortex in current cocaine users. Hum Brain Mapp. 2015;36:4222-4230.
- Morris JS, et al. A neuromodulatory role for the human amygdala in processing emotional facial expressions. Brain. 1998;121(Pt 1):47-57.
- Koob GF, et al. Role of brain stress systems in addiction. Biol Psychiatry. 2009;65:319-327.
- Heilig M, Koob GF. A key role for CRF in the neurobiology of stress and addiction. Nat Rev Neurosci. 2007;8:463-473.
- Neuroinflammatory signaling in the brain: its role in addiction and neurotoxicity. Biol Psychiatry. 2017;81:624-636.